Zachowek (bardzo często potocznie nazywany „zachówkiem”) jest to udział w spadku, który należny jest określonej grupie krewnych spadkodawcy, niezależnie od woli spadkodawcy (za pewnymi wyjątkami). Zgodnie z postanowieniami art. 991 kc (kodeksu cywilnego) zachowek należny jest zstępnym (dzieciom, wnukom, prawnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy. W/w osoby z racji bliskiego pokrewieństwa ze spadkodawcą uznane zostały za osoby, które w wypadku dziedziczenia winny być objęte szczególną ochroną. Uprawnienie do zachowku chroni powoływany katalog osób przed sytuacją, w której spadkodawca powoła do dziedziczenia inne osoby z pominięciem osób uprawnionych z tytułu zachowku. Dodatkowym wymogiem do nabycia uprawnienia z zachowku jest zaistnienie takiej sytuacji, w której w/w osoby, w sytuacji w której spadkodawca nie sporządziłby testamentu, dziedziczyłyby po spadkodawcy na mocy samej ustawy. Powyższe implikuje, iż do zachowku zawsze uprawnionymi będą zstępni oraz małżonek, nie zawsze zaś rodzice spadkodawcy.

Aby uzyskać odpowiedź na powyższe pytanie należy sięgnąć do przepisów dotyczących dziedziczenia ustawowego, a to z uwagi na fakt, iż do uzyskania uprawnienia prawa do zachowku wymagana jest taka sytuacja faktyczna, w której w sytuacji braku testamentu do spadku powołani byliby rodzice spadkodawcy. Dlatego też dopiero w sytuacji, w której żaden ze zstępnych spadkodawcy nie dożył otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) obok małżonka powoływania do spadku są jego rodzice, a tym samym nabywają uprawnienie do zachowku. W wypadku w którym choć jeden ze zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków itd.) dożył otwarcia spadku rodzice spadkodawcy nie nabędą prawa do zachowku.

Generalną zasadą jest, iż w wypadku nabycia uprawnienia do zachowku wysokość zachowku odpowiada wartości 1/2 należnego uprawnionemu (w wypadku dziedziczenia ustawowego) udziału w masie spadkowej, w sytuacji zaś w której uprawniony byłby trwale niezdolny do pracy lub też uprawniony zstępny byłby małoletnim (w wieku poniżej 18 roku życia) w udziale 2/3 należnego uprawnionemu udziału w masie spadkowej.

Pamiętać przy tym należy, iż przy ustalaniu wartości masy spadkowej uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz tych którzy spadek odrzucili. Jest to o tyle istotne, iż istnienie takich spadkobierców prowadzić będzie do pomniejszenia wysokości należnego zachowku.

Istnieje szereg okoliczności wpływających na wartość należnego zachowku. Szczegółowe opisanie ich w treści niniejszego artykułu w zasadzie byłoby niemożliwe dlatego ogólnie należy wskazać, iż znaczenie dla tej wysokości mają głównie:

Generalną zasadą jest ubieganie się zachowku od osoby, która odziedziczyła spadek na podstawie testamentu, a więc spadkobiercy testamentowego. Istnieją jednak sytuacje, w których osoby takie nie nabędą spadku w wysokości pozwalającej na zaspokojenie roszczenia o zachowek. Dzieje się zazwyczaj tak wtedy, gdy spadkodawca za życia istotną część masy spadkowej rozdysponował w drodze darowizn lub też poczynił w testamencie szereg zapisów windykacyjnych. W takiej sytuacji przepisy kodeksu cywilnego przewidują szereg ograniczeń i rozwiązań komplikujących, które jednak zostaną omówione w odrębnym artykule. W niniejszym opracowaniu należy poprzestać na stwierdzeniu, iż zazwyczaj zapłaty zachowku żąda się od spadkobierców testamentowych, istnieje jednak możliwość skierowania takiego żądania przeciwko obdarowanemu, bądź uprawnionemu z tytułu zapisu windykacyjnego.

Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu, jeżeli skierowane jest przeciwko spadkobiercy testamentowego. W wypadku zaś gdy roszczenie to jest skierowane przeciwko obdarowanemu lub uprawnionemu z tytułu zapisu windykacyjnego w terminie 5 lat od daty otwarcia spadku – śmierci spadkodawcy.

Spadkodawca może w testamencie pozbawić uprawnionych z tytułu zachowku tego prawa, a to poprzez ich wydziedziczenie. Generalnie temat wydziedziczenia jest rozległy, dlatego też w niniejszym artykule należy ograniczyć się do stwierdzenie, iż istnieją trzy podstawy wydziedziczenia, a to, sytuacje gdy uprawniony do zachowku:

Przyczyny wydziedziczenia muszą znaleźć się w testamencie oraz rzeczywiście zaistnieć. Istotnym jest jednocześnie, aby uzasadniającego wydziedziczenie zachowania spadkodawca nie przebaczył.

Niniejszy artykuł sporządzony został przez adwokata Mateusza Jankowskiego specjalizującego się m. in. w prawie spadkowym. W najbliższym okresie zostaną dołączone dodatkowe artykuły z zakresu prawa spadkowego, a dotyczące dokładnego obliczania należnego zachowku oraz kwestii wydziedziczenia.