Konwencja haska – podstawowe informacje

Konwencja haska dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę jest międzynarodowym aktem prawnym sporządzonym dnia 25 października 1980 r. w Hadze i reguluje sytuacje, w których doszło do międzynarodowego zatrzymania bądź uprowadzenia dziecka. Jej podstawowym celem jest uregulowanie kwestii porwań rodzicielskich w przypadku uprowadzenia lub zatrzymania dziecka na terytorium innego państwa, naruszających prawo drugiego rodzica do decydowania o miejscu pobytu swojego dziecka. Drugim celem Konwencji jest ochrona prawa do odwiedzin dziecka przyznanego określonej osobie przez prawo państwa, w którym dziecko miało miejsce stałego pobytu, które to prawo zostało naruszone wskutek uniemożliwiania lub utrudnienia jego wykonywania. Art. 21 Konwencji przewiduje obowiązek podjęcia działań w celu umożliwienia skutecznego wykonywania tego prawa.

Przepisy Konwencji haskiej znajdują zastosowanie w krajach będących sygnatariuszami Konwencji, tj. w sytuacjach, w których do uprowadzenia bądź zatrzymania dziecka doszło z terytorium jednego państwa, będącego stroną Konwencji haskiej, do innego z państw, będącego równocześnie także stroną tej Konwencji. Wskazać przy tym należy, iż znakomita większość krajów na świecie przystąpiła do Konwencji haskiej, m.in. wszystkie kraje Europy. Stronami konwencji nie są: Afganistan, Algieria, Angola, Arabia Saudyjska, Bangladesz, Chiny, Egipt, Etiopia, Hongkong, Indonezja, Irak, Iran, Jordania, Kamerun, Kanada, Katar, Kenia, Kongo, Korea Północna, Kuba, Kuwejt, Liban, Libia, Pakistan, Sudan, Tajlandia, Uganda, Wietnam i Zjednoczone Emiraty Arabskie.

Konwencja haska – kiedy znajduje zastosowanie?

Zgodnie z art. 3 Konwencji haskiej jej przepisy znajdują zastosowanie w sytuacjach, w których nastąpiło naruszenie prawa do opieki przyznanego określonej osobie, instytucji lub innej organizacji, wykonywanego wspólnie lub indywidualnie, na mocy ustawodawstwa państwa, w którym dziecko miało miejsce stałego pobytu bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem, i równocześnie w chwili uprowadzenia lub zatrzymania prawa te były skutecznie wykonywane wspólnie lub indywidualnie albo byłyby tak wykonywane, gdyby nie nastąpiło uprowadzenie lub zatrzymanie. Pomimo tego, iż Konwencja haska posługuje się pojęciem „określonej osoby, instytucji lub innej organizacji, niniejszy artykuł dotyczyć będzie wyłącznie sytuacji, dotyczących rodziców dziecka.

Przez prawo do opieki w rozumieniu przepisów Konwencji haskiej uznaje się prawo dotyczące opieki nad osobą dziecka, w szczególności prawo do decydowania o miejscu pobytu dziecka. W realiach polskiego prawodawstwa za prawo do opieki przysługujące rodzicom, a umożliwiające decydowanie o miejscu pobytu dziecka, uznać trzeba będzie władzę rodzicielską, zarówno w sytuacji, w której przysługuje ona w pełnym wymiarze, jak również wtedy, gdy została ona ograniczona orzeczeniem Sądu do uprawnienia o współdecydowaniu o istotnych sprawach dziecka. Zgodnie bowiem z jednolitą linią orzeczniczą za istotną sprawę dziecka uznaje się miejsce zamieszkania małoletniego.

Tym przepisy samym Konwencji haskiej w zakresie możliwości wydania dziecka po jego uprowadzeniu/zatrzymaniu  nie dotyczy sytuacji, gdy dziecko wywozi do innego państwa rodzic, który sprawowania władzy rodzicielskiej nie dzieli z drugim rodzicem, np. pozbawionym owej władzy orzeczeniem Sądu.

Pamiętać jednak należy o tym, iż nawet ten z rodziców dziecka, który pozbawiony został władzy rodzicielskiej, uprawniony jest do skorzystania z przewidzianego przez Konwencję narzędzia, jakim jest prawo do odwiedzin dziecka na obszarze kraju, do którego zostało uprowadzone lub w którym zostało zatrzymane, jeżeli uprawnienie takie przysługiwało temu rodzicowi w pastwie, w którym dziecko miało wcześniej miejsce stałego pobytu.

Konwencję stosuje się do każdego dziecka, które miało miejsce stałego pobytu w Państwie będącym stroną Konwencji haskiej bezpośrednio przed naruszeniem praw do opieki. Konwencja przestaje przy tym obowiązywać, kiedy dziecko osiąga wiek 16 lat.

Co do zasady postępowanie przewidziane w Konwencji haskiej należy wszcząć przed upływem roku od dnia bezprawnego zatrzymania lub uprowadzenia dziecka za granicę. Po upływie bowiem roku możliwe jest uznanie przez organ/sąd wyznaczony do rozpoznawania spraw na gruncie Konwencji, iż dziecko zaadaptowało się już na tyle w nowym środowisku, iż jego powrót do państwa, w który miało ono miejsce stałego pobytu przed jego bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem.

Kiedy można mówić o bezprawnym uprowadzeniu dziecka za granicę?

Przepisy Konwencji haskiej znajdą zastosowanie wyłącznie w sytuacji, w której uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka jest bezprawne. Co to oznacza? Co do zasady o bezprawnym uprowadzeniu lub zatrzymaniu dziecka na gruncie Konwencji haskiej można mówić wtedy, gdy:

  • obojgu rodzicom bezpośrednio przed zatrzymaniem lub uprowadzeniem dziecka za granicę przez jednego z nich przysługiwało prawo do opieki nad dzieckiem (odpowiednio jeśli rodzic, który zamierza wystąpić z wnioskiem w trybie Konwencji haskiej legitymuje się albo pełnią władzy rodzicielskiej albo jeśli jego władza rodzicielska została ograniczona do prawa współdecydowania o istotnych sprawach dziecka)

  • prawo do opieki istniało (z mocy samego prawa) lub też zostało przyznane (na mocy orzeczenia Sądu lub innego organu)  na mocy ustawodawstwa tego państwa, w którym dziecko miało miejsce swojego stałego pobytu (w którym miało miejsce zamieszkania, w którym koncentrowały się jego aktywności życiowe, takie jak chociażby szkoła, przedszkole, żłobek,) w okresie poprzedzającym bezpośrednio uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka

  • w chwili uprowadzenia lub zatrzymania dziecka prawo do opieki nad nim było wykonywane przez rodzica, zamierzającego wystąpić z wnioskiem w trybie Konwencji haskiej w sposób skuteczny, faktyczny albo też byłoby w taki właśnie sposób wykonywane, gdyby nie doszło do zatrzymania bądź uprowadzenia dziecka (czyli w sytuacji, w której rodzic dziecka rzeczywiście wykazywał zainteresowanie dzieckiem, kontaktował się z nim, uczestniczył w jego wychowaniu)

  • do uprowadzenia lub zatrzymania dziecka doszło bez wiedzy lub wbrew woli drugiego z rodziców

przy czym wszystkie z powyższych okoliczności muszą wystąpić łącznie. Każdorazowo organ/Sąd rozstrzygający sprawę w trybie Konwencji haskiej bada wszystkie z ww. okoliczności i po stwierdzeniu, że zaistniały w danym stanie faktycznym, nakazuje niezwłoczny powrót dziecka do kraju, w którym miało miejsce stałego pobytu bezpośrednio przed uprowadzeniem. Równocześnie jednak Sąd ten/organ bada, czy pomimo wystąpienia przedmiotowych przesłanek, w badanej sytuacji nie wystąpiła żadna z okoliczności, która taką bezprawność by wyłączała.

Kiedy uprowadzenie dziecka za granicę nie jest bezprawne?

Przepisy Konwencji haskiej wskazują, iż władza sądowa/administracyjna kraju, do którego uprowadzone lub w którym zatrzymane zostało dziecko, nie ma obowiązku zarządzenia jego wydania nawet wobec uznania, że uprowadzenie to bądź zatrzymanie było bezprawne w sytuacji, w której rodzic sprzeciwiający się jego wydaniu wykaże, że wystąpi chociaż jedna z poniższych okoliczności:

  • drugi z rodziców (który domaga się powrotu dziecka), któremu przysługiwało prawo do opieki, w czasie uprowadzenia lub zatrzymania dziecka nie wykonywał tego prawa w sposób faktyczny (posiadał uprawnienia wynikającego z władzy rodzicielskiej, ale nie interesował się dzieckiem, nie utrzymywał z nim kontaktu albo też utrzymywał go sporadycznie, w niewielkim stopniu bądź też wcale uczestniczył w jego wychowaniu)

  • drugi z rodziców (który domaga się powrotu dziecka), któremu przysługiwało prawo do opieki nad małoletnim, zgodził się na wyjazd lub pozostanie tego małoletniego w kraju innym, aniżeli ten, w którym dziecko miało miejsce stałego pobytu, zarówno w chwili tego wyjazdu/pozostania, jak też w późniejszym okresie

  • istnieje poważne ryzyko, że powrót dziecka do państwa, w którym miało ono miejsce stałego pobytu przed jego uprowadzeniem bądź zatrzymaniem, naraziłby je na szkodę fizyczną lub psychiczną albo w jakikolwiek inny sposób postawiłby je w sytuacji nie do zniesienia (np. w sytuacji, w której doszło do stwierdzenia, iż w miejscu stałego pobytu dziecko było ofiarą przemocy fizycznej/psychicznej ze strony rodzica domagającego się jego powrotu)

  • jeżeli Sąd/organ uzna, że to samo dziecko sprzeciwia się powrotowi do kraju, w którym miał miejsce stałego pobytu, a równocześnie wiek dziecka oraz stopień jego dojrzałości nakazują uwzględnić jego opinię przy rozstrzyganiu sprawy

Dla odmowy wydania uprowadzonego/zatrzymanego dziecka wystarczające jest, aby wystąpiła którakolwiek z ww. przesłanek. Dla ich stwierdzenia władza sądowa lub administracyjna, która rozpoznaje sprawę o wydanie dziecka, zwraca się do organu centralnego albo innej właściwej władzy państwa, w którym dziecko przed uprowadzeniem miało miejsce stałego pobytu, które dostarczają informacji dotyczących sytuacji społecznej dziecka poprzedzającej jego uprowadzenie/zatrzymanie.

Co istotne, odmowa wydania dziecka możliwa jest wtedy, jeśli wydanie to byłoby niedopuszczalne w świetle podstawowych zasad państwa wezwanego (czyli tego, do którego uprowadzono lub w którym zatrzymano dziecko), dotyczących ochrony praw człowieka i podstawowych wolności.

Pamiętać też trzeba, o dwóch wspomnianych już wyżej kwestiach. Po pierwsze, każdorazowo wydanie dziecka przestaje być możliwe w momencie, w którym dziecko kończy 16 rok życia. Po drugie natomiast, możliwa jest także odmowa wydania dziecka, jeżeli od chwili wpływu wniosku w tym zakresie upłynął okres dłuższy niż rok, a równocześnie stwierdzone zostanie, iż dziecko przystosowało się już do nowego środowiska.

Artykuł sporządzony został przez adwokata Karolinę Ilczyszyn – Jankowską z Kancelarii Adwokackiej we Wrocławiu, które posiada wieloletnią praktykę m. in. w prowadzeniu spraw rodzinnych, w tym spraw o rozwód, ustalenie kontaktów oraz „egzekucję” kontaktów.

Proszę wybrać