W poprzednim artykule mowa była o podstawowych kwestiach i mechanizmach rządzących Konwencją haską dotyczącą cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę. Poniżej przedstawione zostaną natomiast informacje o tym, jak przebiega postępowanie prowadzone w trybie tej Konwencji, przy czym dotyczyć one będą wyłącznie kwestii związanych z przywróceniem prawa do opieki i powrotem dziecka do miejsca jego stałego pobytu, nie natomiast z ustaleniem prawa do odwiedzin.

Zgodnie z art. 8 Konwencji haskiej jakakolwiek osoba, instytucja lub inna organizacja utrzymująca, że dziecko zostało uprowadzone lub zatrzymane z naruszeniem prawa do opieki, może zwrócić się bądź do organu centralnego miejsca stałego pobytu dziecka, bądź organu centralnego każdego innego Państwa, będącego stroną Konwencji, o pomoc w zapewnieniu powrotu dziecka. Podobnie jak w przypadku poprzedniego artykułu, także w tym mowa będzie wyłącznie o rodzicach dziecka.

Zgodnie z przepisami Konwencji każde z państw – stron tej Konwencji jest zobowiązane do wyznaczenia organu centralnego, odpowiedzialnego za wszczęcie, prowadzenie oraz koordynowanie postępowań realizowanych na podstawie Konwencji. W przypadku Polski organem takim jest Minister Sprawiedliwości i to zarówno w sytuacji uprowadzenia małoletniego dziecka z Polski za granicę (zatrzymania dziecka za granicą), jak również uprowadzenia/zatrzymania dziecka do Polski z innego państwa (oczywiście w sytuacji, gdy państwa te są stroną Konwencji haskiej). Możliwe jest także złożenie wniosku inicjującego postępowanie bezpośrednio do właściwego Sądu okręgowego, o czym mowa będzie w dalszej części artykułu.

Postępowanie w trybie Konwencji haskiej wszczynane jest zawsze na pisemny wniosek. Jeżeli wniosek taki jest składany w Polsce, to samo jego sporządzenie i złożenie, a zatem zainicjowanie postępowania w trybie Konwencji haskiej (zarówno przed Ministrem Sprawiedliwości, jak i przed polskim Sądem) jest bezpłatne, nadto nie jest ono objęte przymusem adwokacko – radcowskim (inaczej sprawa przymusu adwokacko – radcowskiego wygląda na etapie postępowania sądowego, o czym w dalszej części artykułu).

Zgodnie z przepisami samej Konwencji haskiej wniosek kierowany do organu centralnego danego państwa powinien zawierać:

Do wniosku można dołączyć lub uzupełnić go o:

Wniosek kierowany do organu centralnego danego państwa powinien być sporządzony w języku urzędowym tego państwa lub też w języku urzędowym państwa, w którym aktualnie przebywa dziecko.

W przypadku składania wniosku do polskiego organu centralnego, czyli do Ministra Sprawiedliwości, wzór wniosku (formularz do wypełnienia) dostępny  jest na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości, przy czym wzór ten dostępny jest zarówno w języku polskim, jak i w 10 innych, urzędowych językach innych państw – stron Konwencji. W oparciu o treść przedmiotowego wzoru można wskazać, że informacje i dokumenty potrzebne do jego wypełnienia to:

Następnie, w odniesieniu do wniosku składanego w Polsce (czyli w sytuacji, w której przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem za granicą dziecko miało miejsce swojego stałego pobytu w Polsce), jeżeli wniosek taki nie jest dotknięty brakami formalnymi i jest dostatecznie umotywowany, organ centralny – Minister Sprawiedliwości – przekazuje go swojemu odpowiednikowi w państwie, do którego uprowadzone zostało, czy też w którym zatrzymane zostało dziecko. Wówczas organ centralny państwa wezwanego przekazuje sprawę do prowadzenia odpowiedniej władzy sądowniczej lub administracyjnej, natomiast polski organ centralny udziela wszelkich koniecznych informacji oraz dokumentów potrzebnych do prowadzenia tego postępowania (np. przekazuje informacje dotyczące sytuacji społecznej dziecka przed jego bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem) i wydania orzeczenia w przedmiocie nakazania lub odmowy wydania dziecka.

W sytuacji natomiast, gdy to do polskiego organu centralnego wpływa przedmiotowy wniosek (jako do państwa wezwanego), organ ten, czyli Minister Sprawiedliwości przekazuje sprawę do prowadzenia Sądowi okręgowemu, w okręgu którego dziecko miało przed bezprawnym uprowadzeniem/zatrzymaniem miejsce stałego pobytu.

Wniosek o wydanie dziecka w trybie konwencji haskiej powinien być złożony do właściwego organu przed upływem roku od chwili bezprawnego zatrzymania/uprowadzenia dziecka. Pamiętać należy bowiem o tym, iż jeżeli od momentu zatrzymania/uprowadzenia dziecka upłynie więcej niż rok, a dziecko przystosowało się już do nowych okoliczności życiowych i do nowego środowiska, organ może odmówić wydania dziecka.

Sprawność i szybkość postępowania prowadzonego w trybie Konwencji haskiej są zresztą jego podstawowymi cechami, od chwili złożenia wniosku (jeżeli nie jest on rzecz jasna dotknięty żadnymi brakami formalnymi uniemożliwiającymi nadanie sprawie biegu) do organu centralnego, władza sądownicza lub administracyjna, której przekazywane są przez organ do prowadzenia postępowania w trybie Konwencji haskiej (w realiach polskich – Sądy okręgowe) ma 6 tygodni na wydanie rozstrzygnięcia w sprawie. Praktyka pokazuje przy tym, iż sprawy prowadzone w trybie Konwencji haskiej są – przynajmniej w porównaniu do „zwykłych”, krajowych postępowań – prowadzone bardzo sprawnie i dynamicznie, a stronom (czy też pełnomocnikom stron) wyznaczane są bardzo krótkie terminy na dokonanie określonych czynności. Pamiętać równocześnie jednak należy o tym, że wskazany termin 6-cio tygodniowy jest terminem instrukcyjnym, który pozwala na żądanie od organów stosownych wyjaśnień w odniesieniu do jego niedotrzymania, nie nakłada jednak równocześnie żadnych konsekwencji z tego tytułu.

Jak już wyżej wskazano, możliwe jest także zainicjowanie postępowania w trybie Konwencji haskiej z pominięciem polskiego organu centralnego i złożenie stosownego wniosku bezpośrednio do Sądu. Pojawia się wówczas pytanie, który Sąd będzie właściwy do prowadzenia takiej sprawy. Zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego, jak również zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 czerwca 2019 r. w sprawie organizacji i zakresu  działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej wniosek w trybie Konwencji haskiej powinien być złożony do Sądu okręgowego (uwaga: z siedzibą w miejscowości będącej siedzibą Sądu Apelacyjnego, czyli kolejno do Sądów w Białymstoku, Gdańsku, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Katowicach, Krakowie, Szczecinie, Wrocławiu, Rzeszowie, Warszawie), w którego okręgu dziecko miało miejsce zamieszkania lub pobytu przed wyjazdem za granicę lub w którego okręgu ma miejsce zamieszkania lub przebywa dziecko, którego dotyczy wniosek.

Jak już wyżej zasygnalizowano, w postępowaniu toczącym się przed Sądem na podstawie Konwencji haskiej obowiązuje tzw. przymus adwokacko – radcowski. Oznacza to, że strona (która nie jest równocześnie sędzią, prokuratorem, notariuszem, profesorem lub doktorem habilitowanym nauk prawnych, adwokatem, radcą prawnym lub Radcą Prokuratorii Generalnej) musi być w toku tego postępowania reprezentowana przez adwokata lub radcę prawnego. O ile sporządzenie samego wniosku inicjującego postępowanie przymusem tym nie jest objęte (podobnie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych oraz o przyznanie pełnomocnika z urzędu), o tyle jak pokazuje praktyka Sąd okręgowy po ustanowieniu pełnomocnika z urzędu lub z wyboru wzywa pełnomocnika do uzupełnienia braków formalnych wniosku poprzez załączenie dwóch odpisów wniosku z załącznikami dla uczestnika i prokuratora oraz do wypowiedzenia się, czy i jakie sprawy dotyczące dziecka w przedmiocie władzy rodzicielskiej lub w przedmiocie uregulowania kontaktów toczyły się lub są w toku, zakończyły się bądź na jakim są etapie, a także do podania sądu i sygnatury akt sprawy.

Zarówno już przy wyznaczaniu terminu rozprawy, jak i w toku postępowania Sąd może skierować jego uczestników do mediacji, przy czym pamiętać należy o tym, iż jej przedmiotem będzie wyłącznie powrót dziecka do jego miejsca stałego pobytu, nie natomiast kwestie związane z wykonywaniem władzy rodzicielskiej.

W trakcie postępowania toczącego się na podstawie Konwencji haskiej Sąd prowadzi postępowanie dowodowe, w ramach którego może prowadzić dowody m.in. z zeznań świadków, wysłuchania małoletniego, dowód z opinii biegłych z Opiniodawczego Ośrodka Specjalistów Sądowych, zlecać prowadzenie wywiadów środowiskowych. Pamiętać przy tym należy, iż postępowanie prowadzone w trybie Konwencji haskiej jest znacznie szybsze i dynamiczne, aniżeli „zwykłe” postępowanie sądowe, terminy na dokonanie określonych czynności ulegają zatem radykalnemu skróceniu.

Orzeczenie co do istoty sprawy zapada w formie postanowienia, które może być wydane wyłącznie po przeprowadzeniu rozprawy. Prawidłowo brzmiąca sentencja postanowienia nakazującego powrót dziecka bezprawnie uprowadzonego lub zatrzymanego za granicą powinna zawierać następujące elementy: wskazanie osoby małoletniego, daty i miejsca jego urodzenia, termin powrotu do jego miejsca stałego pobytu i osobę zobowiązaną do zorganizowania przejazdu z Polski do miejsca stałego pobytu, a także do wskazania, na czyj koszt taki przejazd ma nastąpić. Termin wydania dziecka liczony jest od dnia uprawomocnienia się postanowienia.

Od postanowienia wydanego w pierwszej instancji przysługuje apelacja. Sądem II instancji właściwym do jej rozpoznania będzie zawsze Sąd Apelacyjny w Warszawie, niezależnie od tego przed którym Sądem okręgowym toczyło się postępowanie pierwszoinstancyjne. Sąd Apelacyjny rozpoznaje sprawę w terminie sześciu tygodni od dnia przedstawienia mu przez Sąd I instancji akt sprawy wraz z apelacją. Postanowienie w sprawie o nakazanie powrotu osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką prowadzonej na podstawie przepisów Konwencji staje się skuteczne i wykonalne po jego uprawomocnieniu się.

Artykuł sporządzony został przez adwokata Karolinę Ilczyszyn – Jankowską z Kancelarii Adwokackiej we Wrocławiu, które posiada wieloletnią praktykę m. in. w prowadzeniu spraw rodzinnych, w tym spraw o rozwód, ustalenie kontaktów oraz „egzekucję” kontaktów.